Dzieci uczęszczające do grupy Montessori nie uczą się innych treści (wiadomości i umiejętności) niż dzieci w oddziałach tradycyjnych czy oddziale prowadzonym metodą Froebla. Wszędzie obowiązuje ta sama podstawa programowa, którą nauczyciele rozszerzają realizując wybrany program wychowania przedszkolnego przyjęty jako wiodący w grupie. Wszystkie montessoriańskie pomoce dydaktyczne zarówno rozwojowe, jak i te rozszerzające wykonywane przez nauczycieli mogą i są z powodzeniem wykorzystywane do realizacji podstawy programowej wychowania przedszkolnego. Różnice natomiast dotyczą sposobów uczenia się – form i zasad dydaktyczno – wychowawczych oraz zasad organizacji środowiska materialnego (wyposażenie sali, pomoce).
Do najważniejszych zasad pracy dydaktyczno- wychowawczej w systemie Montessori (Guz, 2015); należą: zasada indywidualizacji – realizacji tej zasady służą m. in. zróżnicowane wiekiem grupy dzieci, przykładanie dużej wagi do obserwacji dziecka w celu poznania poziomu jego rozwoju, określenia aktualnych umiejętności, możliwości , zainteresowań. Zasada samodzielności – realizacji tej zasady sprzyja dostępność wszystkich materiałów dydaktycznych znajdujących się w Sali oraz postawa nauczyciela (dorosłego) dzięki której dziecko może samodzielnie wykonywać wszystkie czynności samoobsługowe, porządkowe itp.,(nie wyręczanie dziecka). Zasada wolności i swobody działania - dzięki niej dziecko może ujawnić swoje zainteresowania, rozwinąć własną autonomię. Zdaniem Montessori – danie dziecku swobody to najlepsza pomoc, jaką można mu zaoferować.
Przygotowane otoczenie charakteryzuje się tym, że jest ono zorganizowane zgodnie z pewnymi zasadami (Jordan, 2005) – zgodnie z nimi odbywa się praca z materiałem montessoriańskim.
· Zasada swobodnego wyboru materiału.
W sali przedszkolnej wszystkie materiały są zawsze dostępne, ułożone tematycznie na półkach, w zasięgu ręki dziecka. Dziecko samodzielnie podejmuje decyzję z którym materiałem będzie pracować. Pierwszy wybór dziecka jest spontaniczny, kiedy sięga ono po konkretny przedmiot pod wpływem chwili. Drugi rodzaj wyboru, to wybór świadomy, dokonywany dopiero wtedy, gdy dziecko wie, jakie jest przeznaczenie danego przedmiotu.
· Zasada swobodnego wyboru miejsca pracy.
Dziecko może pracować na stole, na podłodze, na korytarzu, na parapecie, czy w ogrodzie. Tam gdzie samo zdecyduje, gdzie pozwolą na to granice naszego rozsądku i możliwości organizacyjne.
· Zasada swobodnego wyboru czasu pracy.
Dziecko informuje nas, że właśnie teraz zdecydowało, że zajmie się np. nauką literek, wiązaniem sznurowadeł lub będzie uczyć się nazw kolorów. Będzie to robiło tak długo, jak zechce: dwie minuty, dwie godziny lub dwa tygodnie.
· Zasada swobodnego wyboru formy pracy.
Dziecko wie, że ma prawo do pracy w ciszy i nikt nie będzie mu przeszkadzać. Wie także, ze nikt nie będzie mu pomagał, jeśli nie ma takiej potrzeby. Samodzielnie wybiera sobie temat pracy, pracuje wtedy kiedy zechce i tak długo, jak długo praca ta będzie dla niego atrakcyjna i będzie sprawiała mu przyjemność.
· Zasada porządku.
Każdy przedmiot w przedszkolu ma swoje miejsce i zostaje odniesiony, skąd został wzięty.
· Zasada ograniczenia.
Ograniczeniu, regułom i zasadom postępowania, podlegają wszystkie elementy życia przedszkolnego. Na przykład każdy rodzaj materiału jest tylko w jednym egzemplarzu i należy go stosować zgodnie z jego przeznaczeniem. Można pracować tylko w miejscu przez siebie wybranym, nie można pomagać innym, jeśli tego nie potrzebują, nie można przeszkadzać innym ani sobie. Nie można przeszkadzać nauczycielowi, jeśli jest zajęty.
· Zasada izolowania trudności.
Powszechnie znana i prosta. Jeśli dziecko pracuje np. z różową wieżą po to, aby poznać lub uporządkować znane już sobie pojęcia związane z wielkością, ma do dyspozycji nauczyciela, który wie jak i kiedy mu w tym pomóc, a także różową wieżę. Nie zajmuje się tutaj kolorami, bo do tego służą kolorowe tabliczki. Nie zajmuje się długościami, grubościami itd., bo do tego służą inne materiały.
· Zasada transferu.
Dotyczy materiałów z którymi pracują dzieci. Każdy z materiałów montessoriańskich stanowi „ogniwo”, logicznie powiązane z innymi w długi „łańcuch”. Każde „ogniwo” zawiera w sobie cechy materiału poprzednio wprowadzanego, plus jedną cechę więcej. Informacje, kompetencje i umiejętności opanowane podczas pracy z danym materiałem, dziecko przenosi na otoczenie.
· Zasada własnego działania i powtarzania.
Typową czynnością, związaną z nabywaniem nowych umiejętności jest intensywne zwrócenie się dziecka ku określonej dziedzinie ludzkich działań, a wraz z tym, fenomen powtarzania. Przykładem niech będzie gaworzenie jako sposób ćwiczenia mowy, czy powtarzanie rozmaitych ruchów rozwijających koordynację oka z ręką i ręki prawej z lewa. Fenomen powtarzania obserwujemy także w zabawach dziecka.
· Zasada samokontroli.
Stanowi jedną z zasad, z którą najtrudniej pogodzić się nauczycielowi. Pozbawia go bowiem możliwości korygowania, poprawiania, wyrażania opinii, chwalenia dzieci, wyrażania dezaprobaty, możliwości zastosowania łagodnego uśmiechu zachęty, czy srogiego grymasu niezadowolenia. Jednym słowem, zasada ta pozbawia nauczyciela władzy nad dzieckiem.
W procesie nauczania metodą Montessori wyróżnia się następujące formy organizacyjne
pracy:
• praca indywidualna, zwana swobodną pracą(Stein, 2003), do której zalicza się lekcję podstawową i trzystopniową lekcję nazw – dziecko sięga po dowolne materiały, a jak z nimi pracować dowiaduje się od nauczyciela podczas lekcji podstawowej oraz trzystopniowej lekcji nazw
• praca grupowa, czyli ćwiczenia koncentracji i lekcje rozwojowe (Stein, 2003) - czyli lekcje ciszy, czy lekcje rozwojowe z danej tematyki
• praca zespołowa, praca własna z wybranym tematem (Surma, 2008); w przedszkolu może to być np. zespołowe wykonywanie makiety Układu Słonecznego, sianie roślin, wykonanie sałatki
Montessori proponuje trzy formy lekcji: podstawową, trzystopniową i lekcję ciszy (Surma, 2008).
Lekcja podstawowatowprowadzenie nowego materiałurozwojowego i pokaz jego zastosowania, czyli sposobu pracy.
Montessoriańska lekcja składa się z trzech faz:
• demonstracji nauczyciela;
• samodzielnych powtórzeń dziecka, dzięki którym nabywa ono nowe umiejętności;
• własnych i modyfikowanych ćwiczeń dziecka, kiedy próbuje ono innych od poznanych sposobów pracy z danym materiałem lub łączy kilka różnych wariantów.
Kolejną formą zajęć w systemie Montessori jest trzystopniowa lekcja nazw (lekcja trzystopniowa), czyli lekcja słowna, wprowadzająca nowe słownictwo i pojęcia.
Przebiega ona w trzech etapach, zwanych stopniami lub krokami (Guz, 1998; Surma, 2008).
Pierwszy krok – asocjacja, czyli tworzenie związków między spostrzeganiem zmysłowym (tym, co widzimy, słyszymy, doświadczamy innymi zmysłami) a nazwą, czyli nazywanie
Drugi krok - (rozumienie pasywne) polega na wykonywaniu przez dziecko szeregu poleceń, które utrwalają związek między wprowadzaną nazwą a przedmiotem.
Natomiast trzeci krok (rozumienie aktywne) to sprawdzenie, czy dziecko potrafi prawidłowo zastosować nowe pojęcie, czyli nazwać przedmiot lub jego cechę.
Przykładowo nauczyciel podczas lekcji poznawania trzech podstawowych kolorów (żółty, niebieski, czerwony) z wykorzystaniem kolorowych tabliczek wykonuje następujące działania:
Krok I
Układa przed dzieckiem trzy kolory podstawowe i podaje ich nazwy:
– to jest kolor czerwony (wskazujemy na tabliczkę);
– to jest kolor żółty (wskazujemy na tabliczkę);
– to jest kolor niebieski (wskazujemy na tabliczkę).
Krok II
Wydaje dziecku polecenia do wykonania z danym kolorem: np. polegające na położeniu tabliczek w wyznaczonym miejscu w otoczeniu, np.:
- „połóż kolor czerwony na krzesełku”,
- „zanieś kolor żółty na parapet”,
- „połóż kolor niebieski obok kwiatka”;
albo prościej – „podaj/przynieś tabliczkę czerwoną…, niebieską…, żółtą …”
Krok III
Układa ponownie tabliczki w trzech kolorach podstawowych przed dzieckiem (nazywanie kolorów przez dziecko):
- nauczyciel, wskazując tabliczkę, pyta za każdym razem - „jaki to kolor?”; dziecko podaje nazwy kolejno wskazywanych kolorów podstawowych:
– „to jest kolor czerwony”,
– „to jest kolor żółty”,
– „to jest kolor niebieski”.
Charakterystyczną formą pracy w placówkach montessoriańskich są tzw. lekcje ciszy, których celem jest doświadczanie przez dzieci ciszy. Jedną z odmian takich zajęć jest lekcja na linii, czyli „lekcja ruchu, nauka i doskonalenie równowagi w trakcie ćwiczeń różnego sposobu chodzenia, połączonego z przenoszeniem przedmiotów, np. miseczki z wodą, zapalonej świecy, globusa, dzbanka z kwiatami itp., z reagowaniem na rytm słuchanej muzyki” (Surma, 2008)
Do zróżnicowanych form zajęć występujących w systemie Montessori, zwłaszcza w szkołach, w mniejszym zakresie też w przedszkolach, należą lekcje rozwojowe. Mają one postać pracy nauczyciela z całą grupą dzieci i w szkole dotyczą jednego przedmiotu, np. języka polskiego, matematyki czy środowiska, zaś w przedszkolu jednego obszaru edukacji np. edukacji kosmicznej – przykładowe tematy - „Jak zwierzęta przygotowują się do zimy?”, „Co pływa, co tonie?”
O doborze tematów decyduje zazwyczaj realizowany program nauczania, choć mogą one być także wynikiem pomysłów i rozważań pojawiających się podczas swobodnej pracy dzieci.
Z kolei o doborze metod decydują cele (wiedza, umiejętności i postawy), w jakie chcemy wyposażyć naszych wychowanków przy okazji realizacji dobranych tematów. Wachlarz stosowanych przez nas metod podajemy za B. Surmą (2008), która opierając się na klasyfikacji W. Okonia (2003) proponuje do nich zaliczyć:
• metody asymilacji wiedzy: rozmowa, pokaz (lekcja podstawowa), opis i opowiadanie wraz z eksperymentem i pokazem, określane jako opowiadanie kosmiczne, metoda słowna, czyli trzystopniowa lekcja nazw oraz dyskusja;
• metody samodzielnego dochodzenia do wiedzy: praca z materiałem tekstowym, gry dydaktyczne (np. matematyczne), indywidualna praca z materiałami rozwojowymi, metoda własnego działania i powtarzania, metoda laboratoryjna – doświadczenia i eksperymenty, metoda definiowania połączona z obserwacją i działaniem oraz metoda znaku i przypowieści stosowana w wychowaniu religijnym;
• metody waloryzujące: inscenizacje, eksponowanie np. taśmy czasu stosowanej w edukacji kosmicznej w celu przedstawienia różnych aspektów rozwoju cywilizacyjnego;
• metody praktyczne: ćwiczenia koncentracji uwagi, czyli zmodyfikowana w polskich placówkach lekcja ciszy, ćwiczenia z materiałem rozwojowym, ćwiczenia ruchowe na linii, gry i zabawy ruchowe.
Agnieszka Biszczanik, Agnieszka Sapko
Literatura:
Guz, S. (1998). Edukacja w systemie Montessori. Tom I i II. Lublin
Guz, S. (2015). Edukacja w systemie Montessori. Wybrane obszary kształcenia. Tom I. Lublin
Jordan J.(2005). Pedagogika Marii Montessori, [w] TRENDY uczenie w XXI wieku. Internetowy magazyn CODN, nr 3.
Stein, B. (2003). Teoria i praktyka pedagogiki Marii Montessori w szkole podstawowej.Kielce.
Surma, B. (2008). Pedagogika Montessori-podstawy teoretyczne i twórcze inspiracje.Łódź.
Kaiser I. (2017) Edukacja matematyczna w przedszkolu Montessori. Perspektywa badawcza