W rozwoju mowy dziecka obserwuje się wiele prawidłowości. Bez względu na strukturę używanego języka wszystkie dzieci uczą się mowy w ten sam sposób. Również wiek, w którym dzieci zdobywają podstawy języka ojczystego, jest w przybliżeniu ten sam we wszystkich kulturach. Jednak tempo przyswajania języka ojczystego przez poszczególne dzieci jest różne.
Zazwyczaj pierwsze wyrazy pojawiają się na przełomie 1 i 2 roku życia, ale w niektórych wypadkach rozwój w tym zakresie może być opóźniony nawet o dwa lata. Jednak zawsze niezależnie od dynamiki rozwoju nauka mowy trwa kilka lat. Dzieje się tak dlatego, że dziecko po raz pierwszy przyswaja tak skomplikowany system znaków, jakim jest język, oraz dlatego, że równocześnie z rozwojem języka kształtują się również inne funkcje fizyczne i psychiczne dziecka jak sfera ruchowa, sfera słuchowa, pamięć , myślenie itp.
Poznanie etapów rozwoju językowego pozwala zapobiec nieprawidłowościom w procesie nabywania mowy. Wczesne diagnozowanie osiągnięć pozwala na możliwie wczesną stymulację. Rozwój mowy każdego dziecka biegnie określonymi etapami:
OKRES MELODII trwający do ukończenia przez dziecko pierwszego roku życia. To stadium przedjęzykowe, w którym wyróżnia się dwa podokresy:
Głużenie ma charakter odruchu bezwarunkowego, nie pełni funkcji komunikacyjnej. Pojawia się u wszystkich niemowląt , nie zależy też od stanu słuchu dziecka. Są to różnego rodzaju dźwięki, zwłaszcza gardłowe, tylnojęzykowe jak agu, g, gli, kli, bbw, bwe, a także dźwięk przypominający r.
Gaworzenie pojawia sę około 6 mięsiaca życia, polega na łączeniu samogłosek ze spółgłoskami np. ga-ga, ma- ma, ugh- ugh. Gaworzenie pojawia się zwykle gdy dziecko jest samo oraz wtedy, gdy dobrze się czuje. Gaworzenie pełni ważną funkcję rozwojową, jest przygotowaniem do mówienia. Po szóstym miesiącu traci tę zdolność i powtarza dźwięki obecne jedynie w mowie , którą słyszy wokół siebie.
OKRES WYRAZU trwa od pierwszego do drugiego roku życia. W tym okresie dziecko rozumie już kilka słów, potrafi reagować na proste polecenia i pytania, a także samodzielnie wypowiadać proste wyrazy.
OKRES ZDANIA trwa od drugiego od trzeciego roku życia. Dziecko posługuje się nazwami osób, zwierząt i przedmiotów, postępuje rozwój słownictwa, pojawiają się wypowiedzi dwuwyrazowe. W trzecim roku życia dziecko poprawnie wymawia wszystkie samogłoski oprócz nosowych, oraz większość spółgłosek. Potrafi tworzyć zdania.
OKRES SWOISTEJ MOWY DZIECIĘCEJ jest ostatnim etapem rozwoju mowy i przypada na okres między trzecim a siódmym rokiem życia. To także czas opanowania najtrudniejszych artykulacji głosek: sz, ż, cz, dż oraz r. Maleje liczba dziecięcych neologizmów, wzrasta liczba zadawanych pytań.
Tak wygląda rozwój mowy dziecka prawidłowo rozwijającego się. Jeśli jednak mowa dziecka wyraźnie odbiega od przedstawionych etapów rozwoju możemy podejrzewać wystąpienie opóźnionego rozwoju mowy.
Wyróżnia się dwa typy opóźnień rozwoju mowy:
Samoistne opóźnienie rozwoju mowy ( SORM) , będące następstwem zakłóceń procesu rozwojowego, którego przyczyny związane są z indywidualnym tempem i rytmem rozwoju dziecka. Przy SORM opóźnienie rozwoju mowy dotyczy tylko procesu mówienia, zdolność rozumienia odbywa się prawidłowo. Przyczynami tego typu opóźnienia mogą być:
Indywidualne tempo rozwoju: brak mowy do ok. 2 r.ż. a następnie jej opóźnienie, które wyrównuje się samoistnie ok. 4- 5 roku życia.
Brak dojrzałości aparatu artykulacyjnego, będącego konsekwencją opóźnionego dojrzewania struktur mózgowych odpowiedzialnych za procesy nadawania i odbierania mowy.
W takiej sytuacji dzieci nie mówią wcale, albo mówią, ale niewiele, ich rozwój umysłowy jest w normie, słuch jest prawidłowy, reagują na polecenia. Potrafią wymawiać poszczególne głoski w izolacji, ale nie potrafią ich łączyć w sylaby, pierwsze słowa wymawiają dopiero ok. 3 roku życia, natomiast do 6 roku życia poziom ich mowy dorównuje poziomowi mowy rówieśników.
Samoistny opóźniony rozwój mowy występuje dwu lub trzykrotnie częściej u chłopców, dzieci te są zwykle leworęczne, w około 30% przypadkach opóźnienie mowy jest dziedziczne, może być spowodowane chorobami przebytymi w pierwszym roku życia, może być przyczyną opóźnionego rozwoju ruchowego.
Niesamoistny opóźniony rozwój mowy(NORM), jest następstwem zaburzeń powstających na skutek działania czynników patogennych. Czynniki te mogą prowadzić do uszkodzenia centralnego układu nerwowego, upośledzenia motoryki narządów mowy, upośledzenia umysłowego, zaburzeń neurologicznych lub psychicznych. NORM to sygnał świadczący o możliwości wystąpienia poważnych zaburzeń mowy. Ustalenie przyczyn pozwala na trafne zdiagnozowanie opóźnienia i opracowanie odpowiedniego programu terapeutycznego.
Logopeda Agnieszka Górna